Pranie brudnych pieniędzy – obrona w sprawach z art. 299 k.k.

23 czerwca, 2025

Pranie brudnych pieniędzy to proces mający na celu ukrycie nielegalnego pochodzenia środków finansowych, tak aby wyglądały one na legalnie pozyskane. Jest to poważne przestępstwo gospodarcze określone w art. 299 Kodeksu karnego, zagrożone surowymi karami. Zarzut prania brudnych pieniędzy bywa często stawiany w sprawach gospodarczych i skarbowych – z uwagi na sankcję do 8 lat pozbawienia wolności jest on często podstawą wniosku o tymczasowe aresztowanie podejrzanego. Choć przestępstwo to kojarzy się głównie z działalnością zorganizowanych grup, w praktyce oskarżenie o pranie pieniędzy może dotknąć również przedsiębiorców czy pracowników instytucji finansowych. Poniżej wyjaśniam, na czym polega to przestępstwo z perspektywy obowiązującego prawa i aktualnego orzecznictwa, jakie są strategie obrony, typowe ryzyka oraz kiedy warto skorzystać z pomocy adwokata.

Czym jest przestępstwo prania brudnych pieniędzy?

Przestępstwo prania pieniędzy polega na wszelkich działaniach, które mają ukryć prawdziwe źródło pochodzenia majątku uzyskanego z przestępstwa. Zgodnie z art. 299 k.k. karalne jest m.in. przyjmowanie, posiadanie, używanie, transfer za granicę, ukrywanie lub konwersja pieniędzy lub innych wartości majątkowych pochodzących z czynu zabronionego, a także pomaganie w przenoszeniu ich własności lub posiadania. Przepis ten obejmuje również podejmowanie innych czynności, które mogą udaremnić lub znacznie utrudnić stwierdzenie przestępnego pochodzenia tych środków, ich wykrycie, zajęcie albo orzeczenie przepadku. Co istotne, nie jest wymagane, aby takie utrudnienie faktycznie nastąpiło – wystarczy, że działanie mogło spowodować taki skutek.

“Brudne pieniądze” to w rozumieniu prawa każdy składnik majątkowy pochodzący bezpośrednio lub pośrednio z czynu zabronionego. Przedmiotem prania mogą być zatem nie tylko środki pieniężne, ale również instrumenty finansowe, papiery wartościowe, wartości dewizowe, prawa majątkowe, a nawet mienie ruchome lub nieruchomości – byle ich źródłem był czyn przestępczy. Warto podkreślić, że chodzi o korzyści pochodzące z popełnienia jakiegokolwiek przestępstwa (tzw. przestępstwo bazowe). Dla przypisania winy z art. 299 k.k. konieczne jest ustalenie, z jakiego czynu zabronionego pochodzą „brudne” środki oraz jaka korzyść została z niego osiągnięta, przy czym okoliczność ta musi zostać udowodniona. Innymi słowy, nie można skazać za pranie pieniędzy bez wykazania istnienia tzw. przestępstwa pierwotnego, z którego pochodzą środki.

Odpowiedzialność karna i sankcje (art. 299 k.k.)

Pranie brudnych pieniędzy jest przestępstwem umyślnym – sprawca musi mieć świadomość, że środki pochodzą z czynu zabronionego, i działać w zamiarze ich ukrycia lub utrudnienia stwierdzenia pochodzenia. Jeżeli osoba nie mogła na podstawie okoliczności transakcji podejrzewać, że środki mają przestępcze pochodzenie, nie można przypisać jej zamiaru prania pieniędzy. Świadomość jest więc granicą odpowiedzialności karnej – nieświadome uwikłanie się w transfer podejrzanych środków co do zasady nie wyczerpuje znamion tego przestępstwa. Jednak okoliczności obiektywnie wzbudzające podejrzenie (np. nietypowo wysoka kwota, prośba o przekaz przez tzw. “słupa”) mogą wskazywać na działanie z zamiarem, nawet jeśli sprawca nie znał szczegółów procederu. Dlatego powołując się na brak winy, należy wykazać, że podejrzany nie miał podstaw, by przypuszczać nielegalne źródło pieniędzy.

Zgodnie z Kodeksem karnym podstawowa sankcja za pranie pieniędzy wynosi od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. Ustawodawca przewidział jednak także typy kwalifikowane tego przestępstwa, skutkujące zaostrzeniem kary. I tak:

Współdziałanie w grupie – jeśli sprawca działa w porozumieniu z innymi osobami (np. zorganizowana grupa dokonująca legalizacji pieniędzy), zagrożenie rośnie do od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności.
Znaczna korzyść majątkowa – jeżeli w wyniku prania sprawca osiąga korzyść znacznej wartości (przyjmuje się, że chodzi o kwoty powyżej określonego progu ustawowego, rzędu kilkuset tysięcy złotych), również grozi od 1 do 10 lat więzienia.

Co więcej, przygotowanie do prania pieniędzy jest samo w sobie karalne – już czynienie przygotowań do opisanych wyżej działań podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Przepis ten ma zapobiegać już wczesnej fazie procederu finansowego, zanim “brudne” środki faktycznie wejdą do obrotu.

Konfiskata mienia: w razie skazania za pranie pieniędzy sąd obligatoryjnie orzeka przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa oraz uzyskanych korzyści lub ich równowartości. Nawet jeśli dane mienie formalnie nie należy do sprawcy (np. zostało przepisane na osobę trzecią), podlega przepadkowi na rzecz państwa, chyba że podlega zwrotowi pokrzywdzonemu. Konfiskata ma odciąć sprawców od zysków z nielegalnej działalności.

Wyłączenie odpowiedzialności: polskie prawo przewiduje też pewien mechanizm motywujący do współpracy z organami. Nie podlega karze za pranie pieniędzy ten, “kto dobrowolnie ujawnił organom ścigania informacje o osobach uczestniczących w przestępstwie oraz okolicznościach jego popełnienia, jeżeli zapobiegło to popełnieniu innego przestępstwa”. Oznacza to, że jeśli osoba zaangażowana w proceder sama zgłosi się zanim sprawa wyjdzie na jaw i pomoże udaremnić dalsze przestępstwo, może uniknąć odpowiedzialności. Nawet jeśli nie spełni warunków pełnego uwolnienia od kary, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary wobec współpracującego sprawcy. W praktyce skorzystanie z takiej możliwości wymaga bardzo szybkiej decyzji i złożenia wyczerpujących wyjaśnień – przed podjęciem takiej decyzji zawsze warto skonsultować się ze swoim obrońcą – adwokatem od spraw karnych.

Najczęstsze błędy i ryzyka prowadzące do zarzutów

W sprawach o pranie pieniędzy często spotyka się powtarzające sytuacje, które stają się pułapkami dla osób postawionych następnie w stan oskarżenia. Oto kilka typowych błędów i ryzykownych zachowań, których warto być świadomym:

Udostępnianie konta lub firmy osobom trzecim: Niekiedy przestępcy poszukują tzw. słupów, czyli osób gotowych użyczyć swojego rachunku bankowego lub zarejestrować działalność gospodarczą, przez którą „przepuszczane” są pieniądze o nieznanym pochodzeniu. Błąd: Uważanie, że przysługa taka jest niewinna – w rzeczywistości właściciel konta może usłyszeć zarzut przyjmowania i transferu środków pochodzących z przestępstwa. Jeśli okoliczności wzbudzały podejrzenia (np. prowizja za przelew, brak jasnego tytułu wpłaty), prokurator przyjmie, że wiedziałeś lub co najmniej podejrzewałeś, iż uczestniczysz w nielegalnym procederze.
Ignorowanie podejrzanych okoliczności transakcji: Przedsiębiorcy czasem padają ofiarą własnej nieostrożności, realizując transakcje na duże kwoty z nieznanymi kontrahentami, którzy oferują wyjątkowo korzystne warunki. Błąd: Brak weryfikacji kontrahenta i źródła środków. Jeśli później okaże się, że pieniądze pochodziły np. z oszustwa lub karuzeli VAT, nasuwa się pytanie, czy rozsądna osoba nie nabrałaby podejrzeń. Prawo wymaga zachowania ostrożności – jeżeli obiektywne okoliczności „świeciły ostrzegawczym światłem”, tłumaczenie o całkowitej niewiedzy może nie zostać uznane.
Przyjmowanie gotówki bez pytania o źródło: W obrocie gospodarczym standardem stają się płatności elektroniczne, a duże kwoty gotówką są coraz bardziej podejrzane. Błąd: Przyjęcie lub przekazanie komuś “walizki pieniędzy” z pominięciem banku. Taka sytuacja od razu przykuwa uwagę organów ścigania. Osoba, która posiada lub transferuje większe sumy gotówkowe, musi liczyć się z pytaniem o ich pochodzenie. Brak dokumentacji lub logicznego wytłumaczenia otwiera drogę do zarzutu prania pieniędzy, zwłaszcza jeśli równolegle toczy się postępowanie dotyczące np. handlu narkotykami, wymuszeń czy innej działalności generującej “brudny” zysk.
Fikcyjne faktury i pozorne transakcje: Częstą metodą legalizowania nieopodatkowanych dochodów jest tworzenie sztucznej dokumentacji – np. wystawianie fikcyjnych faktur VAT za nieistniejące usługi lub towary. Błąd: Udział w takim procederze (choćby przez podpisywanie „papierowych” umów lub faktur) jest traktowany jak pranie pieniędzy. Sąd Najwyższy wprost uznał, że wystawianie fikcyjnych faktur w celu wyprowadzenia korzyści z oszustwa podatkowego stanowi element procesu prania brudnych pieniędzy. Dokumenty te służą bowiem ukryciu bezprawnego zysku (np. z niewpłaconego VAT) i wprowadzeniu go do legalnego obrotu. Nie warto dawać się namówić na „papierowe” operacje – pozostawiają trwały ślad i mogą skutkować poważnymi zarzutami.
Zaniedbanie obowiązków instytucji finansowych: Osoby pracujące w bankach, kantorach czy firmach inwestycyjnych podlegają restrykcyjnym obowiązkom przeciwdziałania praniu pieniędzy (tzw. AML – anti-money laundering). Błąd: Celowe przymknięcie oka na podejrzane transakcje klienta. Art. 299 § 2 k.k. przewiduje odpowiedzialność karną dla pracownika lub reprezentanta instytucji obowiązanej (np. banku), który wbrew przepisom przyjmuje lub transferuje środki, co do których zachodzi uzasadnione podejrzenie pochodzenia z przestępstwa. Innymi słowy, bankowiec czy księgowy, który ułatwia obejście procedur i „przyjmuje” brudne pieniądze do systemu finansowego, również naraża się na zarzuty. Typowym błędem jest tu zignorowanie tzw. czerwonych flag, co prokuratura może zakwalifikować jako świadome działanie w zamiarze ukrycia nielegalnych funduszy.
Lekceważenie postępowania karnego i zwłoka w skorzystaniu z obrony: Czasem osoby podejrzane o pranie pieniędzy próbują samodzielnie wyjaśnić sprawę przed organami, sądząc że to nieporozumienie. Błąd: Składanie nieprzemyślanych wyjaśnień bez konsultacji z adwokatem. Można w ten sposób nieświadomie przyznać się do wiedzy o pewnych faktach (np. „podejrzewałem, że to mogą być pieniądze z nielegalnych źródeł, ale…”), co potem zostanie wykorzystane jako dowód zamiaru. Innym ryzykiem jest bagatelizowanie wezwania – niezłożenie wyjaśnień lub niestawienie się, co może skutkować aresztem. W tego typu sprawach stawką jest wolność i majątek, dlatego od pierwszych chwil postępowania warto mieć profesjonalne wsparcie.

Strategie obrony w sprawach o pranie pieniędzy

Obrona w sprawie o art. 299 k.k. wymaga dogłębnej analizy dowodów i okoliczności. Zadaniem adwokata jest wykazać, że brak jest znamion przestępstwa lub zachodzą okoliczności wyłączające winę klienta. Poniżej przedstawiamy najważniejsze strategie obrony, poparte tezami z aktualnego orzecznictwa:

Kwestionowanie świadomego zamiaru: Jeśli materiał dowodowy nie przedstawia jednoznacznie, że oskarżony wiedział o przestępczym pochodzeniu pieniędzy, obrona będzie akcentować brak zamiaru prania pieniędzy. Przypomni, że przestępstwo to ma charakter umyślny – konieczne jest wykazanie, że sprawca miał świadomość nielegalnego źródła i działał, by je ukryć. Na przykład, w przypadku osoby, która tylko wykonywała polecenia przełożonego w firmie, nie zdając sobie sprawy z oszustwa w tle, obrona podniesie brak zamiaru. Ważne jest wykazanie, że okoliczności nie wzbudzały podejrzeń lub że oskarżony działał w zaufaniu do innej osoby. Granica między nieświadomym błędem a celowym przestępstwem bywa cienka – obrońca zadba, by wątpliwości interpretować na korzyść klienta (in dubio pro reo).
Brak przestępstwa bazowego lub jego ustalenia: Obrona może dążyć do podważenia tezy, że środki miały kryminalne pochodzenie. Jeżeli organom ścigania nie uda się udowodnić istnienia konkretnego przestępstwa pierwotnego (np. nieznane jest źródło rzekomo „wypranych” pieniędzy), to brakuje fundamentu do przypisania art. 299 k.k.. Sąd Najwyższy podkreśla, że ustalenie czynu bazowego i korzyści z niego pochodzącej jest konieczne dla bytu przestępstwa prania pieniędzy. W praktyce obrona może wykazywać, że przelewy, które prokuratura uznaje za pranie, w rzeczywistości miały legalne wytłumaczenie (np. darowizna od rodziny, prywatne rozliczenia) i nie powiązano ich z żadnym czynem zabronionym.
Brak znamion “znacznego utrudnienia”: Niekiedy działania oskarżonego budzą wątpliwości, czy faktycznie mogły znacząco utrudnić wykrycie pochodzenia środków. Sądy wskazują, że jeśli zachowanie osoby stanowi tylko zwykłe utrudnienie, które przy dołożeniu należytej staranności przez organy można pokonać (np. poprzez analizę dokumentów bankowych), to brak podstaw do przypisania odpowiedzialności z art. 299 §1 k.k.. Z perspektywy obrony oznacza to możliwość argumentacji, że czynności zarzucane klientowi nie osiągnęły poziomu szkodliwości wymaganego przez przepis. Przykładowo, jeśli ktoś trzymał gotówkę w domu, ale nie podjął prób jej dalszej legalizacji, czy rzeczywiście zagroził interesom obrotu gospodarczego? Celem tej linii obrony jest wykazanie, że działania oskarżonego nie wykraczały poza bierne posiadanie środków i nie zmierzały do ich wprowadzenia do legalnego obiegu.
Odgraniczenie od czynu bazowego: W przypadkach, gdy oskarżony jest jednocześnie sprawcą przestępstwa pierwotnego (np. zdobył pieniądze z oszustwa podatkowego, a następnie nimi rozporządzał), kluczowe jest ustalenie, które zachowania stanowią odrębne pranie pieniędzy. Co do zasady, ta sama osoba może ponosić odpowiedzialność zarówno za czyn bazowy, jak i za następcze pranie jego owoców – potwierdził to Sąd Najwyższy w uchwale z 2013 r.. Jednak nie każde dysponowanie środkami z własnego przestępstwa będzie kwalifikowane dodatkowo z art. 299. Sądy akcentują, że istotą prania jest wprowadzenie korzyści do legalnego obrotu celem ich dalszego swobodnego użycia i zatarcia źródła. Jeśli więc sprawca przeznaczy „brudne” pieniądze na kontynuowanie przestępczej działalności, a nie na ich legalizację, to nie realizuje znamion prania brudnych pieniędzy. Obrona może argumentować, że wydatkowanie środków służyło innemu celowi (np. dalszej inwestycji w ten sam nielegalny proceder), przez co nie godziło w “prawidłowość obrotu gospodarczego” chronioną przez art. 299 k.k. Taka interpretacja zapobiega podwójnemu karaniu za ten sam zasadniczy czyn, gdy następujące po sobie działania są de facto kontynuacją pierwotnego przestępstwa.
Współpraca i czynny żal: Jeśli dowody przeciwko oskarżonemu są mocne, strategią obrony może stać się ograniczenie odpowiedzialności poprzez współpracę z organami. Polski kodeks karny oferuje unikalną możliwość uniknięcia kary w przypadku prania pieniędzy, jeśli sprawca dobrowolnie ujawni całą wiedzę o przestępstwie i osobach biorących udział, przyczyniając się do zapobieżenia dalszym przestępstwom. Oczywiście, aby skorzystać z tej klauzuli niekaralności, trzeba spełnić ściśle określone warunki i najlepiej zrobić to zanim organy same odkryją całość procederu. Doświadczony obrońca oceni, czy tzw. czynny żal jest w danej sytuacji realną opcją i poprowadzi klienta przez proces składania wyjaśnień w taki sposób, by maksymalnie zwiększyć szanse na nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpienie od jej wymierzenia.

Aktualne orzecznictwo – na co zwracają uwagę sądy?

Orzecznictwo polskich sądów w ostatnich latach dostarcza cennych wskazówek interpretacyjnych w sprawach o pranie pieniędzy. Poniżej kilka przykładów, które mogą mieć znaczenie dla linii obrony:

Dowód pochodzenia środków: Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 2021 r. podkreślił, że „dla przypisania wyczerpania znamion przestępstwa z art. 299 § 1 k.k. konieczne jest ustalenie poprzedzającego go czynu zabronionego oraz korzyści odniesionej z niego, a znamię to powinno zostać udowodnione. Oznacza to, że prokuratura musi przedstawić twarde dowody na kryminalne źródło pieniędzy – sama podejrzana okoliczność transakcji to za mało, by skazać za pranie brudnych pieniędzy.
Znaczenie stopnia utrudnienia: W cytowanym już wyżej wyroku SA w Katowicach z 29 lipca 2016 r. zaznaczono, że zwykłe utrudnienie wykrycia pochodzenia korzyści (takie, które można przy odpowiedniej staranności przezwyciężyć) nie wypełnia znamion art. 299 §1. Innymi słowy, nie każde nietypowe zachowanie z pieniędzmi to od razu pranie – musi wystąpić znaczne utrudnienie lub udaremnienie stwierdzenia ich źródła. Ta linia orzecznicza pomaga odróżnić poważne schematy prania od działań mniej zorganizowanych, co obrona może wykorzystać, argumentując o niewspółmiernie surowej kwalifikacji czynu klienta.
“Samopranie” środków z własnego przestępstwa: Przez lata dyskutowano, czy ktoś, kto sam popełnił przestępstwo pierwotne, może odpowiadać dodatkowo za pranie uzyskanych w ten sposób pieniędzy (czyli legalizowanie własnych zysków z przestępstwa). Ostatecznie problem rozstrzygnął Sąd Najwyższy uchwałą 7 sędziów. W uchwale z 18 grudnia 2013 r. (I KZP 19/13) SN stwierdził, że przedmiotem prania mogą być zarówno środki pochodzące pośrednio, jak i bezpośrednio z czynu zabronionego, a sprawcą przestępstwa z art. 299 k.k. może być także sprawca tego czynu pierwotnego. Uchwała ta ma moc zasady prawnej, więc jest wiążąca przy interpretacji przepisu. W praktyce oznacza to, że np. diler narkotykowy, który “pierze” zyski ze swojego handlu narkotykami, może odpowiadać podwójnie – za handel (przestępstwo bazowe) i za późniejsze transfery czy inwestycje tych pieniędzy (pranie). Obrona w takich sytuacjach skupi się raczej na wykazaniu braku zamiaru ukrycia (np. twierdząc, że oskarżony wydawał pieniądze w jawny sposób, bez próby ich legalizacji) niż na negowaniu samej możliwości przypisania podwójnej odpowiedzialności.
Fikcyjne faktury jako forma prania: W wyroku w sprawie tzw. karuzeli VAT Sąd Najwyższy wyraził jasno, że wystawianie fikcyjnych faktur i dysponowanie korzyściami z niewpłaconego podatku może stanowić pranie brudnych pieniędzy. SN wskazał, iż istotą procederu jest tu legalizowanie wartości majątkowych pochodzących z przestępstwa skarbowego poprzez wprowadzenie ich do obrotu gospodarczego (np. jako rzekomy przychód ze sprzedaży). Ten kierunek orzeczniczy poszerza rozumienie prania pieniędzy na przypadki nadużyć podatkowych i pokazuje, że nawet czynności “na papierze” mogą być traktowane jak pranie, jeśli służą ukryciu źródła korzyści. Dla obrony oznacza to konieczność szczególnej ostrożności przy tłumaczeniu udziału klienta w podejrzanych rozliczeniach księgowych – sądy mają świadomość takich mechanizmów i nie wahają się stosować art. 299 k.k. w odpowiedzi na coraz bardziej wymyślne schematy finansowe.

Kiedy warto skorzystać z pomocy adwokata?

Sprawy o pranie brudnych pieniędzy należą do skomplikowanych postępowań z pogranicza prawa karnego i finansowego. Organy ścigania coraz częściej sięgają po ten zarzut – w samym 2022 roku wszczęto około 1200 postępowań dotyczących art. 299 k.k. (dla porównania w 2015 r. było ich ok. 700) Warto pamiętać, że już status podejrzanego w takiej sprawie niesie poważne konsekwencje: możliwe zajęcie kont i mienia, a nawet tymczasowe aresztowanie w toku śledztwa. Dlatego nie należy zwlekać z zasięgnięciem porady prawnej.

Pomoc adwokata przydaje się na każdym etapie sprawy o pranie pieniędzy:

Przed wszczęciem postępowania: Jeżeli otrzymujesz sygnały, że Twoje transakcje zainteresowały organy (np. wezwanie z Urzędu Celno-Skarbowego, blokada rachunku przez Generalny Inspektorat Informacji Finansowej), skontaktuj się z prawnikiem od razu. Wczesna interwencja może pomóc wyjaśnić źródło środków i uniknąć zarzutów.
Podczas postępowania przygotowawczego: Gdy zostałeś wezwany na przesłuchanie lub postawiono Ci zarzuty z art. 299 k.k., obecność obrońcy jest niemal konieczna. Adwokat zadba o Twoje prawa, przygotuje Cię do składania wyjaśnień albo doradzi odmowę ich składania, jeśli to lepsze rozwiązanie. Pomoże też w zgromadzeniu dowodów na legalne pochodzenie majątku lub braku świadomości przestępstwa.
Postępowanie sądowe: Na sali sądowej sprawy o pranie pieniędzy często opierają się na skomplikowanych dowodach księgowych i zeznaniach ekspertów (biegłych z dziedziny finansów). Profesjonalny obrońca potrafi podważać opinie biegłych, wskazywać luki w ustaleniach prokuratury i skutecznie argumentować w oparciu o orzecznictwo sądowe. Twoje samodzielne tłumaczenia mogą nie przebić się przez formalny język prawniczy – adwokat zrobi to za Ciebie, przekładając Twoją wersję wydarzeń na argumenty prawne.

Podsumowując: zarzut prania brudnych pieniędzy to poważna sprawa, ale dysponując odpowiednią wiedzą i wsparciem prawnym, można się skutecznie bronić. Każdy przypadek jest inny – czasem kluczowe będzie wykazanie braku świadomej winy, kiedy indziej podważenie dowodów finansowych lub negocjacje z prokuratorem. Rolą adwokata jest ocenić sytuację i wybrać najlepszą strategię ochrony interesów klienta. W obliczu ryzyka wysokiej kary i dotkliwych konsekwencji (jak utrata majątku czy reputacji) warto zaufać doświadczeniu profesjonalistów. Dzięki temu zwiększasz szanse na pomyślne zakończenie sprawy lub złagodzenie odpowiedzialności, a przede wszystkim – masz pewność, że Twoje prawa są właściwie chronione na każdym etapie postępowania.